ئهم ڕۆژانه، ٤٠ ساڵ بهسهر ههڵگیرسانی شهڕی كۆنهپهرستانهی نێوان ئێران و عێراقدا تێپهڕ دهبێ. ههر كام لهم لایهنانهی شهڕ، ڕۆژێكی دیاریكراویان، به پێی ئامانجی تهبلیغاتی خۆیان، وهك ڕۆژی دهستپێكی شهڕ ڕاگهیاندووه، بهڵام هێرشی لێرهولهوێ ئهرتهشی عێراق بۆسهر شار و گونده سنووریهكان له ٣١ی خهرمانان، بهرابهر لهگهڵ ٢٢ی سێپتامبر دهستیپێكرد. كۆماری ئیسلامی ههموو ساڵێ سهركهوتنی هێزه چهكدارهكانی خۆی لهو شهڕهدا، جێژن دهگرێ. ئهوان لایان وایه كه خهڵك بیری مێژووییان نییه. بهڵام خهڵك لهبیریانه كه خومهینی به نۆشینی جامی ژههر له مانگی پووشپهڕی ساڵی ٦٧ی ههتاوی و قهبووڵ كردنی بڕیارنامهی ٥٩٨، دانی بهوه دانا كه ڕژیمهكهی لهو شهڕهدا شكستی خواردووه. بهڵام خامنهیی له وتهكانی دۆینێیدا به بۆنهی ساڵهوهگهڕی ئهو شهڕه، ههوڵی دا تا ئهم شكسته داپۆشێت. ئهو ههم بهڕێوهبهرایهتی كردنی شهڕ و ههم ئاگربهستێك كه خۆمهینی ناوی نۆشینی جامی ژههری لێنا ، “ژیرانه” وهسفی كرد. ئامار و زانیاریهك كه له پهیوهند لهگهڵ خهسارهكانی ئهو شهڕه باسی لێكرد، تهنانهت لهو ئاستهشدا، نیشانی دهدات كه كۆماری ئیسلامی لهو شهڕهدا شكستی خواردووه.
گومان لهوهدا نییه كه بهرپرسایهتیی دهستپێكی شهڕ وهئهستۆی حكوومهتی بهعسی عێراق بوو. چهند هێرشی بهرتهسكی تۆپخانه له سنوورهكان و درووشمی ههنارده كردنی ئینقلابی ئیسلامیی بۆ عێراق، كه لهو سهردهمهدا له لایهن لایهنگرانی خومهینیهوه دهوتراوه، بوو به بیانووی ههڵگیرساندنی ئهم شهڕه، بهڵام بهرپرسایهتیی درێژهی شهڕ پاش گرتنهوهی خۆڕهمشار و ڕۆیشتنه دهرهوهی هێزه عێراقییهكان له خاكی ئێران، له ڕێكهوتی ٣ی جۆزهردانی ساڵی ١٣٦١، وهئهستۆی كۆماری ئیسلامییه.
خۆمهینی ئهم شهڕهی به “نیعمهتی ئیلاهی” و “بهرهكهتی ئاسمانی” وهسف كرد و چالاكانه خستیه خزمهت سهقامگیر كردنی دهسهڵاتی كۆماری ئیسلامی. ڕژیمی نوێ، بۆ تێكشكاندنی شۆڕشی ئێران، بۆ زهوت كردنی ههموو ئهو دهستكهوته دیمۆكراتیكانهی كه لهو سهردهمهدا وهدهست هاتبوون، بۆ ههڵوهشاندنهوهی شۆرا كرێكاریهكان، بۆ كوشتنی بهرینی كۆمۆنیستهكان و ههموو نهیارهكانی ڕژیمی ئیسلامی و لهناوبردنی ههموو داخوازی و چاوهڕوانیهكانی سهرچاوهگرتوو له شۆڕشی ساڵی ٥٧، پێشوازیی لهو شهڕه كرد. ئهوان به درێژهدانی شهڕ توانییان ههر له یهكهم ساڵهكانی شهڕ، موقاومهتی ئهو خهڵكهی، كه نهیاندهویست بهمجۆره شۆڕشه شكۆدار و ڕهواكهیان له لایهن خومهینی و ڕهوتی ئیسلامیهوه زهوت بكرێ، خهڵتانی خوێن كرد. له كوردستان، بههۆی بوونی موقاومهتێكی جهماوهری و چهكدارانه و ڕێكخراو، كه ١٣مانگ بهر له شهڕی ئێران و عێراق دهستی پێكردبوو، پیلانی ڕژیم بڕی نهكرد و شۆڕشی ئێران له كوردستان ههروا بهردهوام بوو. بهڵام بهكارهێنانی شهڕ بۆ سهركوت كردنی شۆڕش به بههایهكی یهكجار گران بۆ خهڵكی ئێران تهواو بوو.
كۆماری ئیسلامی خۆی قهبووڵی كردووه كه كوژراوهكانی ئهو شهڕه ٥٠٠ ههزار كهس بووه. سهرچاوه سهربهخۆكان ئهم ڕهقهمهیان ٧٠٠ ههزار كهس بهرئاورد كردووه. ملیۆنها كهم ئهندامی شهڕ كه پاش ساڵیانی ساڵ، خۆیان و بنهماڵهكانیان ئاسهواری شهڕ، قورسایی لهسهر ژیانیان دهكات، پێویسته بهو كارهساته گهوره مرۆییه ئیزافه بكهین.
ڕاستیهكی یهكجار دڵتهزێن لهو شهڕهدا، كوژران و برینداربوونی ئهو منداڵانهیه كه له لایهن ڕژیمی ئیسلامیهوه، ڕهوانهی بهرهكانی شهڕ كران. سهرانی ڕژیمی كۆماری ئیسلامی كه ئهم منداڵانهیان كردووهته قوربانی، تهنانهت حازر نین ئامارهكهشیان بڵاو بكهنهوه. فهرمانده جهنایهتكارهكانی كۆماری ئیسلامی لهو منداڵانه، كه له پشت مێزی مهدرهسهكانهوه دهناردرانه بهرهكانی یهكێك له خۆفناكترین شهڕهكانی مێژوو، بۆ پاك كردنهوهی مهیدانهكانی مین و قهڵغانی دیفاعی، بهئامانجی پێشڕهوی هێزه نیزامیهكان، بهكاریان دێنان.
ئهو بهشه لهو منداڵانه كه توانییان لهو شهڕه گیان بهسڵامهت بهدهر بهرن، تووشی نهخۆشیی دهروونی و ئاسهواری مهترسیدار بوون كه به “سهندرۆمی شهڕ” دهناسرێ. ههڵبهت ئهم ئاسهوارانه له گهورهكانیشدا دهبیندرێ.
لهو نههامهتیانهی دیكه كه تا كۆتایی ژیان دهیان ههزار بریندار و كهم ئهندامی شهڕی ئازار دا، ههژاری و ژانی جهستهیی بوو. ههموو ئهو كهسانهی كه ناردرابوونه شهڕ، كهسانێك كه باوهڕیان كردبوو كه له ڕێگهی فهتحی كهربهلاوه، قۆدس ڕزگار دهكهن، كهسانێك كه پێیان وابوو ههموویان موسوڵمانی یهكسانن كه بۆ ئیسلام بهشهڕ دێن، دوای شهڕ لهگهڵ گهلێك ڕاستیی دیكه ئاشنا بوون. ئهوان بینییان كه مشتێك سهرمایهدار و دز، له ڕێگهی سهروهتێك كه لهو شهڕهدا بهتاڵانیان بردبوو، بهسهر چارهنووسی سیاسی و كۆمهڵایهتی ئهواندا زاڵ بوون. ئهو كهسانهش كه له شهڕ گهڕابوونه، لهگهڵ بێكاری و دهستكورتی و لێكههڵوهشانی بنهماڵهكانیان ڕووبهڕوو بوونهوه. ئاوارهكان، یان ههروا ئاواره مانهوه و یان گهڕانهوه بۆ ئهو شار و ماڵه وێرانانهی كه دهستكردی ڕژیمهكانی بهعس و ئیسلامی بوو. ههموو جۆر ناڕهزایهتیی كهسانێك كه له شهڕ گهڕابوونهوه، بایهخی پێنهدهدرا و یان تهنانهت به سهركوت وڵامی پێدهدرایهوه. فهرمانی خومهینی بۆ كوشتنی ههزاران بهندكراوی سیاسی له هاوینی ساڵی ٦٧، بۆ چاوترسێن و بێدهنگ كردنی ههر ئهم خهڵكه مافخواز و ناڕازیه بوو. بێ هێوایی سهرچاوهگرتوو لهو باروودۆخه نالهباره، كۆمهڵێكی زۆری تووشی ڕهنج و ئازاری درێژماوه كرد.
بهڵام نههامهتیهكانی ئهم شهڕه، تهنیا ههر ئهوانه نهبوون كه باسیان لێكرا. پاش شهڕی ئێران و عراق، ١٦ ملیۆن مینی لهكارنهخراو ههروا له ژێر عهرزدا مایهوه. ئهم مینانه ڕۆژانه بهردهوام خهڵك و بهتایبهت منداڵان دهكهنه قوربانی. بهو مینانه پێویسته مووشهك، خۆمپاره، گوللهی تۆپ و فیشهكی بهجێماویش زیاد بكهین. بههۆی ئهم شهڕهوه، سهنعهتی نهوت، سهنعهته سهرهكیهكان، ژێرساختهكانی شار و بیناكان، خهساری یهكجار قورسیان بهركهوت كه هێستاش ئاسهوارهكانی ههرماوه. دهوڵهتی ڕهفسهنجانی پاش شهڕ، خهساره ماددیهكهی له ئێران، یهك ههزار ملیارد دۆلار بهرئاورد كرد. لهو جێگهوه كه ههر دوو ڕژیمی جهنایهتكار بهشێوهی بهرین، شهڕیان بهرهو بواری ئابووری، بهتایبهت سهنعهتی نهوت پهره پێدا، كرێكارانیش زهرهر و زیانی زۆریان بهركهوت.
خهڵكی عێراقیش بههۆی ئهم شهڕهوه، كه بهرژهوهندی دهوڵهتی بهعس و حكوومهته پاشاییهكان و میرنشینهكان ناوچهكه بهسهریان دا سهپانبوون، زیانی گیانی و ماددیی قورسییان بهركهوت و باس له كوژرانی ٤٠٠ ههزار كهس دهكرێت. سهدان ههزار بریندار و كهم ئهندامی شهڕ، دهیان ههزار بنهماڵهی لێك دابڕاو، بۆمبارانی شیمیایی ڕژیمی بهعس و كوژرانی ٥ ههزار كهس له خهڵكی حهڵهبجه، تهنیا بهشێك بوو لهكارنامهی شهڕی كۆنهپهرستانه و دژه مرۆیی ئهو شهڕه له عێراق.
چارهنووسی دهیان ههزار كهس له دیلهكانی شهڕ، داستانێكی دڵتهزێنی دیكهی ئهم شهڕهیه. دیلهكانی شهڕ له ههر دووك بهری ئێران و عێراق سووكایهتیان پێكرا، ئهشكهنجه دران و ژیانیان به فیڕۆ چوو. كۆماری ئیسلامی تا ١٢ ساڵ پاش كۆتایی شهڕیش حازر نهبوو دیلهكان یگۆڕێتهوه و ڕهنج و ئازاری بێ كۆتایی ئهم دیلانه پاش ئازادییان، هێستاش ناوهرۆكی زۆرێك له ڕۆمان و بیرهوهریهكانن كه ههموو جارێ گۆشهیهكی نهدیتراو له ماهیهتی دژه مرۆیی ئهو شهڕهمان پێ نیشان دهدات.
سهرهڕای ههموو ئهو زیان و ئازارانه، یهكێكی دیكه لهو نههامهتیانه، پتهو بوون و سهقامگیر بوونی هێزی جهنایهتكاری سپای پاسداران بوو كه بهرهبهره چارهنووسی سیاسی، ئابووری، بهڕێوهبهری و قهزاییی خهڵكی، خسته ژێر چنگی خۆیهوه. فهرمانده جهنایهتكارهكانی ئهم هێزه، به بههای ئهو ههمووه بهڵا و بهدبهختیانهی كه لهو شهڕهدا بهسهر خهڵكیان داسهپاند، خۆیان به هێز و سهروهت و پارهی كهڵان گهیشتن و بوون به براوهی سهرهكی ئهو شهڕه.
له ئێتسادا كۆماری ئیسلامی، پاش تێپهڕینی ٤٠ ساڵ لهو شهڕه ماڵ وێرانكهرهی كه بهسهر كۆمهڵگای ئێرانی داسهپاند و له دواهاتهكانی خۆی دهرباز كرد، كهوتووهته بهر شهپۆلێك له نهفرهتی جهماوهری و ناڕهزایهتیی كرێكاری. ئهمجارهیان نابێ ئهمجارهیان ڕێگه بدرێت ڕژیمی ئیسلامی لهم قهیرانه گیان به سڵامهت بهدهر بهرێ.