لە یادی سەدەمین ساڵی شۆڕشی كرێكاری ئۆكتۆبردا لە شورشی فێورییەوە بۆ شۆرشی ئوكتوبر

رۆژی سێشەممە ١٦ی مانگی خەزەڵوەر رێكەوتی ٧ مانگی نۆڤوامبر، سەدەمین ساڵی شۆڕشی كرێكاری لە روسیەیە. سەد ساڵ لەوە پێش لە وەها رۆژێكدا دوای دەورەیەكی چەند مانگەی قەیرانی سیاسی و شۆڕشگێڕانە، دوایین بزمارەكان لە تابوتی ڕژیمی تزاری لە روسیە درا و لە ئاخیزێكی جەماوەری، خەڵكی تینوی ئازادی و بەرابەری بە ڕێبەریی كرێكارانی وشیار و ڕێكخراو لە حیزبی چینایەتی خۆیاندا، حیزبی بلشویك، دەسەڵاتی سیاسیان بەدەستەوە گرت.

بەڵام ڕاپەڕینی جەماوەری رۆژی ٧ی مانگی نۆوامبری ساڵی ١٩١٧ روداوێكی كوتوپر و ناكاو نەبوو، ئەم گۆرانكاریە گەورەیە ڕیشەی لە چەند دەیە خەباتی رزگاریخوازانەی كرێكاران و خەڵكی روسیە لەدژی دیكتاتۆڕیەتی تزاری (قەیسری) دابوو. دوای شكستی روسیە لە شەڕ لەگەڵ ژاپۆن لە ساڵی 1905، كرێكارانی شۆڕشگێڕ و خەڵكی وەگیان هاتوو بۆ روخاندنی دیكتاتۆڕی تزار، بۆ یەكەم جار ڕاپەڕین. ئەگەرچی كوشتاری بێ بەزییانەی جەماوەری راپەریو، بوو بە هۆی شكستی ئەو ئاخیزە، بەڵام دەرس و ئەزمونە بەنرخەكانی ئەو راپەرینە تۆوی شۆڕشێكی دیكەی چاند و ١٢ ساڵ دواتر بەری گرت.

سێ ساڵ لە دەستپێكی شەڕی جیهانی یەكەم تێپەڕی بوو. زیانی گیانی زۆر و شكستی یەك لەدوای یەكی ئەڕتەشی تزار لە بەرەكانی شەڕدا، گرانی، كەم بوونی پێداویستیە سەرەكیەكانی ژیان، گەندەڵی و بێ كیفایەتی ڕژیمی تزاری لە بەریەوەبردنی ەڵات، گوشاری هێزە سەركوتگەرەكانی پۆلیس، زوڵم و زۆرداری دەرەبەگ و خاوەن زەویەكان لە دێهات، جەماوەری خەڵكی روسیەی وەگیان هێنابوو و تەیفێكی بەرینی لە چین و توێژە كۆمەڵایەتیەكان هێنابۆە گۆڕەپانی خەبات لەدژی دیكتاتۆڕی تزار. لە وەها بارودۆخێكدا بوو كە یەكەم بڵێسەكانی شۆڕشی كرێكاری لە مانگی ژانویەی ١٩١٧ هەلگیرسا و بە خێرایی پەرەی سەند. سەرەتای مانگی مارس مانگرتنە كرێكاریەكان لە كارخانەكاندا، بوونە خۆپیشاندان لە سەر شەقامەكان. ژنانی كرێكار پێشەنگی ئەم حەرەكەتە نۆیە بوون. ژنانی كرێكاری كارخانەكانی ڕەستن و چنین ڕژانە سەر شەقامەكان و دەروشمی “مەرگ بۆ ئیستبداد”یان بەرز كردەوە. ئەوان كارخانە بە كارخانە دەگەران و كرێكارەكانیان بۆ مانگرتن و پەیوەست بوون بە خۆپیشاندان هانئەدا. حكومەتی تزار فەرمانی تەقە كردنی بەرەو خۆپیشاندەران دابوو. بەڵام بێجگە لە ژمارەیەكی كەم لە كەسانی بەكرێگیراوی پۆلیس ئەم فەرمانەیان بەڕێوەنەئەبرد. سەربازەكان و زۆربەی ئەو هێزە دەوڵەتیانەی كە بۆ سەركوتی خۆپیشاندەران نێردرابوون، بە ڕیزی ژنان و پیاوانی كرێكارەوە پەیوەست بوون. لە رۆژەكانی دواتردا خۆپیشاندان لە پتروگرادەوە گۆازرایەوە بۆ مۆسكۆیش. سەدان هەزار كرێكار و خەڵكی نارازی دیكە بە ڕیزی خۆپیشاندەرانەوە پەیوەست بوون. ئاڵا سوریان بە دروشمی ” مەرگ بۆ تزار” بەرز كردەوە. سەربازەكان دەستە دەستە بە ڕیزی خۆپیشاندەران پەیوەست دەبوون و ڕژیمی تزاری بە كردەوە خەریك بوو چەك دەكرا. ئەو سەربازانەی كە گروپ گروپ بەرەكانی شەڕیان جێ دەهێشت لە ڕێگای گەڕانەوەیاندا، دەرەبەگ و خاوەن زەویەكانیان لە دەسەڵات دەخست. درگای زیندانەكانیان شكان و بە هەزاران زیندانی سیاسی لە بەند ئازاد كران. لە ماوەی كەمتر لە دوو حەفتە لە دەستپێكی ئەو راپەرینە، بنەماڵەی پاشایەتی ” رۆمانۆف”، دوای ٢٠٠ ساڵ حوكمڕانی لە دەسەڵات كەوت. لەم قۆناغەدا بە هۆی ئامادە نەبوونی كرێكارانی پێشڕەو و حیزبی بلشویك، دەسەڵات كەوتە دەست لیبڕاڵەكانی مەشروتەخواز، منشویكەكان و گروپی ناسراو بە سۆسیالیستە شۆڕشگێڕەكان. حكومەتی ئیئتیلافی كاتی بە سەرۆكایەتی كەسێك بەناوی “كرنسكی” پێكهات. بەڵام حكومەتی كاتی نەیتوانی ناڕەزایەتیەكانی خەڵك دابمركێنێتەوە. كۆمەڵگا هەروا لە جۆش و خرۆشی شۆڕشگێڕانەدا بوو، شۆڕش بەرەو پێشەوە و بەرەو كامڵ بوون دەچوو. شوراكانی خەڵك لە هاوسەنگی هێزێكدا كە بەدی هاتبوو، لە گشت شوێنێك پێكهاتن، كرێكارانی شۆڕشگێڕ و پێشڕەو لە نێو ئەم شوڕایانەدا دەنگ و پشتیوانی زۆربەی خەڵكی روسیە بە تایبەت سەربازان و وەرزێرە هەژارەكانیان دەستەبەر كرد. لە ناخی ئەم ئاڵوگۆڕە شۆڕشگێڕانەدا و لە خوارەوە، حیزبی بلشوێك كە ساڵانێك بوو لە كۆمەڵگای روسیە و لەنێو كرێكاراندا ڕیشەی داكوتابوو، بە خێرایی پەرەی سەند و پشتیوانی زۆربەی شوڕاكانی بەدەست هێنا.

بەم جۆرە حكومەتێكی دوو لایەنە لە روسیەدا پێكهات. لە لایەكەوە دەوڵەتی كاتی كە لە سەرەوە حكومەتی دەكرد و لە لایەكی دیكەشەوە شوڕاكان كە بەڕێوەبردنی كۆمەڵگایان لە خوارەوە لەدەست دا بوو. لە مانگی ئاوریلی ئەو ساڵەدا “ویلادیمیر لنین” ڕێبەری حیزبی بلشویك لە تەبعید گەڕایەوە بۆ روسیە. بلشویكەكان بە ڕێبەریی لنین دروشمگەلی: “ئاشتی دەسبەجێ”، “هەموو دەسەڵات بۆ شوڕاكان”، “كۆنترۆڵی ناوەندەكانی كار لە لایەن كرێكارانەو”، هێنایە گۆڕێ و ڕایانگەیاند كە ” زەوی هی ئەو كەسێە كە كاری لەسەر دەكات”. دەوڵەتی كاتی كەوتە دژایەتی كردنی ئەم دروشمانە. بەڵام ئەم دروشمانە بەرە بەرە گشتگیر بوونەوە. شارەكانی سن پیترزبورگ و مۆسكۆ بوونە ناوەندی گەرمی شۆڕش و هاوكات لە دێهاتەكانیش زەوی لە ژێر دەسەڵاتی خاوەن زەویەكان دەردەهات و جوتیارەكان لە بەینی خۆیان دابەشیان دەكرد. بەم جۆرە بوارە كۆمەڵایەتی بۆ شۆڕشێكی تر و بەدەستەوە گرتنی دەسەڵاتی سیاسی لە لایەن چینی كرێكارەوە، بە ڕێبەریی حیزبی بلشویك ئامادە دەبێت. لینین دوای گەڕانەوەی لە تەبعید بە خێرایی پلاتفۆڕمی حیزبی بلشویكی بۆ قۆناغی دووهەمی شۆڕشی روسیە كە موعتەبەر ترین بەڵگەی ئاڵوگۆڕی شۆڕشگێڕانە لە سەدەی بیستەمدایە، لەژێر ناوی ” تێزەكانی ئاوریل”، بڵاو كردەوە.

رۆژی ٦ ی نوامبر و لە سەرودەمی كرانەوەی كۆنگرەی دووهەمی شوڕاكاندا، بە پێشنیاری لنین راپەرینی كرێكاران و سەبازان بۆ روخاندنی دەوڵەتی كاتی و گوازرانەوەی دەسەڵات بە تەواوەتی بۆ شوڕاكان دەستی پێكرد. لە وڵام بە بانگەوازی حیزبی بلشویك بۆ ڕاپەڕین، ئیدارە دەوڵەتیەكان و “كۆشكی زستانی” شوێنی جیگیر بوونی دەوڵەتی كاتی گەمارۆ دەران. بەیانی ئەو رۆژە واتە ٧ ی نوامبر، “كۆشكی زستانی” گیرا، دەوڵەتی كاتی روخا و كرنسكی هەڵات. هەر ئەو شەوە كۆنگرەی شوڕاكان بەڕێوەچوو كە زیاتر لە ٤٠٠ نوێنەر تێیدا بەشدار بوون. كاتژمێر ١٠ ی بەیانی پەیامی كۆنگرە روو بە هاوولاتیانی روسیە بڵاو كرایەوە: لەم پەیامەدا هاتبوو:” دەوڵەتی كاتی روخاوە. شوراكان دەسەڵاتی دەوڵەتیان بەدەستەوە گرتوە. بژی شۆڕشی كرێكاران، سەربازان، جوتیاران”. رۆژی ٧ی نوامبری ساڵی ١٩١٧ ( بە تقویمی روسی ٢٥ی ئۆكتۆبر، وەك رۆژی سەركەوتنی شۆڕشی كرێكاری لە روسیە لە مێژوودا تۆمار كرا. شۆڕشێك كە ئاڕاستەی مێژووی سەدەی بیستی دیاریكرد.

گیروگرفتەكانی دوای شۆڕشی كرێكاری

شۆڕشی كرێكاری رووسییە لە هەمان سبەی ڕۆژی سەركەوتنیەوە بەرەوڕووی گەلێك كێشەوگرفتی گەورە بوویەوە:

یەكەم گرفتێك كە لە هەمان سبەی ڕۆژی بەڕێوەچوونی كۆنگرەی سەرتاسەری شوڕاكان هاتە سەر ڕێی حكومەتی تازە پێكهاتوو، پێوەندی بە پێویستی كۆتایی هێنان بە شەڕ بوو. بۆ پتەو كردنی دەسەڵاتی حكومەتی كرێكاری، “ئاشتی دەسبەجێ” پێویست بوو، بەڵام ئاشتی بەبێ دانی ئیمتیاز بە دەوڵەتانی ئاڵمان و ئوتڕیش، مەیسەر نەدەبوو. بەشێك لە ڕێبەرانی حیزب دەیان هەویست شەڕ بەردەوام بێت تا بتوانن ئەو سەرزەویانەی كە ئەڕتەشی رووسییەی تزاری لە سەرەتای شەڕی جیهانی یەكەم لە مەودای ساڵەكانی ١٩١٤ تا ١٩١٧ لە دەستی دابوون، سەرلەنوێ وەربگرنەوە. یەكەم ناكۆكی لە نێوان ڕێبەرانی حیزبی بۆلشویكدا و تەنانەت ئەحزابی كۆمۆنیستی ئۆرووپادا، لەسەر ئەم بابەتە سەری هەڵدا. لێنین و هاوڕێكانی لەوانە ترۆتسكی، بەسەر ناكۆكییە نێو خۆییەكاندا زاڵ بوون و سەرئەنجام لە ڕێكەوتی ٣ی مارسی ١٩١٨ دا دوای وتووێژێكی دژوار و دوورودرێژ، رێك كەوتننامەی ئاشتی لەگەڵ ئاڵمان و ئوتڕیش مۆر كرا.

گرفتی دووهەم، لەشكركێشی زلهێزە سەرمایەدارییەكانی ئۆرووپا و خۆڕاگری كۆنەپەرستانی نێوخۆ بۆ تێكشكاندنی حكومەتی كرێكاری بوو. هەر زوو دوای كۆتایی هاتنی شەڕی جیهانی یەكەم لە ساڵی ١٩١٨زاینیدا، ١٤ دەوڵەتی ئۆروپایی، لە ترسی پەرەسەندنی شۆڕشی كرێكاری بەرەو وڵاتەكانیان، بۆ هێرش بۆسەر رووسییە و تێكشكاندنی دەوڵەتی كرێكاری یەكیانگرت. ئەڕتەشی دەوڵەتانی ئۆرووپایی لە هەموو لایەكەوە لە سنوورەكانی رووسییە نزیك بوونەوە. هاوكات هێزە دژی شۆڕشەكانی نیوخۆی رووسییە لەژێر ناوی ” ئەڕتەشی سپی”دا، بە پارە و ئیمكاناتێك كە دەوڵەتانی ڕوژئاوایی خستبویانە بەردەستیان، هێندێك ناوچەیان داگیر كرد. ڕێبەرانی شۆڕش بە خێرایی ئەڕتەشێكی پێكهاتوو لە بە ملیۆن كرێكار و زەحمەتكێشی رووسییەیان بۆ بەرەنگار بوونەوەی ئەم هێرشە پێكهێنا. نەبەردێكی چارەنووس ساز، خۆڕاگرییەكی لێبڕاوانە و حەماسی ، بۆ دیفاع لە حكومەتی كرێكاری دەستی پێكرد. كرێكارانی ئۆرووپایی بۆ پشتیوانی لە هاو چارەنووسەكانیان لە رووسیە هاتنە مەیدان. ئەڕتەشە ڕۆژئاواییەكان، هەم لەژێر گوشاری ناڕەزایەتیی و مانگرتنی كرێكاران لە ئۆرووپا، كە مەترسی پەرەسەندنی شۆڕشیان بەرەو وڵاتەكانیان هەست پێكردبوو، و هەم لە ئاكامی خۆڕاگری “ئەڕتەشی سوور”دا، دوای ٤ ساڵ لە درێژەدان بە شەڕی داگیركارانە، سەرئەنجام لە ساڵی ١٩٢٢ لە بەرەكانی شەڕ پاشەكشەیان كرد و هێزەكانی ” ئەڕتەشی سپی”ش، كە پشتیوانی دەرەكی خۆیان لەدەستدا بوو، بەرانبەر بە خۆڕاگری و تێكۆشانی “ئەڕتەشی سوور” دەوامیان نەهێنا و تێكشكان.

گرفتی سێهەم، وشكە ساڵی بوو كە و قاتێەكی كارەساتباری بەدوودا هات. كەم بوونی باران بە تایبەت لە ساڵەكانی ١٩٢٠ و ١٩٢١ بوو بە هۆی كەم بوونەوەی بەرهەمە كشتوكاڵیەكان. دەوڵەتانی سەرمایەداری ئۆرووپا كە لە نەبەرد لەگەڵ ئەڕتەشی سووردا شكستیان خواردبوو و سەر شۆڕانە پاشەكشەیان كردبوو، گەمارۆیەكی ئابووری جەنایەتكارانەیان لە سەردەمی قاتی و وشكە ساڵیدا بەسەر خەڵكی ئەو وڵاتەدا سەپاند. گەمارۆی ئابووری و شەڕ، توند بوونەوەی ئەم كارەساتەی دوو هێندە كردبوو. حكومەتی كرێكاری ناچار بوو كۆمەڵێك سیاسەتی سەختگیرانە بۆ دابەش كردنی دادپەروەرانەی پێداویستی خۆراكی زەرووری بگرێتەبەر، كە ئەمەش خۆی كۆمەڵێك گیروگرفتی نوێی بەدودا هات. لەم ساڵە دژوارانەدا، بە ملیۆن كەس لە ئاكامی قاتی و نەخۆشی واگیرداردا مردن.

گرفتی چوارەم، خۆڕاگری چینی مامناوەند بوو. وەرزێرانی دەولەمەند، ئامادە نەبوون زیادەی بەرهەمەكانیان بنێنە ئیختیار دەوڵەتەوە و لە كۆگای شاراوەدا زەخیرەیان دەكرد. لە بەشی پیشەسازیشدا مودیرانی كارخانەكان هەڵاتبوون و كۆنترۆڵی ناوەندەكانی بەرهەمهێنان درابووە دەست ” كۆمیتە كرێكارییەكان”، بەڵام تكنیسێن و ئەندازیاران ئامادە نەبوون كە شارەزایی و تواناییەكانیان بخەنە ئیختیار ئەو كۆمیتانەوە. لە بەرانبەر ئەو گوشارانە كە لە ئاستێكی بەرین و جەماوەریدا دەخرایە سەر حكومەتی كرێكاری، دەوڵەت بەرانبەر بە ی چینی مامناوەند دا دەستی دایە پاشەكشەیەكی تاكتیكی. سیاسەتی سەخت گیرانەی ناسراو بە ” كۆمۆنیزمی جەنگی” كە لە ساڵەكانی نێوان ١٩١٧ تا ١٩٢١ گیرابوویەبەر، هەموار كرایەوە. كۆمەڵێك ئیمتیازیان لەژێر ناوی ” سیاسەتی نوێی ئابووری”، دایە چینی مامناوەند تا گۆشارەكانیان پوچەڵ بكرێتەوە. بە هۆی ئەم سیاسەتەوە وەرزێرانی دەوڵەمەند دەیانتوانی بەرهەمەكانیان لە بازاڕی ئازاد دا بفرۆشن. حقوق و ئیمتیازاتیی زیاتر درا بە تكنیسێن و ئەندازیارەكان. ئەم ئیمتیازانە لە ناوەرۆكی واقعی خۆیدا سەرمایەدارانە بوون و لە واقیعدا پاشەكشەیەك بوو لە ئامانجی سۆسیالیستی چینی كرێكار و لە یاسای ئەساسی پەسند كراوی كونگرەی نوێنەرانی شوڕاكان.

لەگەڵ گشت ئەم گرفتانەدا، حكومەتی كرێكاری رووسییە، بە هیمەتی بە ملیۆن ئینسان كە تا دوێنێ سوكایەتیان پێدەكرا و مافەكانیان پێشێل دەبوو، وەك كۆیلەكانی سەرمایە كاریان پێدەكرا، و لەمرۆدا لە پێگەی ڕێبەریی كۆمەڵگادا بوون ، هیوا بە ڕزگاربوونیان لە ناخی بە سەدان ملیۆن ئینسانی كرێكار و خەڵكی بێبەش و ستەمدیتو لە سەرتاسەری دنیادا زیندو كردبۆوە، پایەدار مایەوە. ئەم سەركەوتنە سەرەتاییە، كە سۆسیالیزمی زانستی چرای ڕێگای بوو، بە گیانبازی و لەخۆبوردوییەكی بێ وێنە لە مێژودا، مسۆگەر بوو. حكومەتی كرێكاری لە سەردەمەكانی دواییدا تووشی هەر چارەنووسێك هات، تا ئێرە بوو بە خاڵێكی ئەرێنی لە مێژووی بەشەریەتدا. لە چوارەمین ساڵیادی شۆڕشی كرێكاری رووسییە، لێنین لە سوخەنرانیەكدا بەم بۆنەیەوە وتی:

” ئەم یەكەم سەركەوتنە هێشتا سەركەوتنی كۆتایی نییە و ئەم سەركەوتنەی شۆڕشی ئۆكتۆبری ئێمە بە گەلێك دژواری و ناهەمواری نەبیندراو و ڕەنج و ئازاری نەبیستراو و زنجیرەیەك ناكامی و هەڵەی گەورەدا كە كردومانە، بەدەست هاتووە و لە بنەڕەتدا مەگەر دەكرا كە خەڵكێكی دواكەوتوو بتوانێ بەبێ ناكامی و بەبێ هەڵە بەسەر شەڕی ئیمپڕیالیستی بەهێزترین وڵاتانی سەر گۆی زەویدا سەربكەوێ! ئێمە پێی لێدەنێین كە هەڵەمان بووە و نایشارینەوە و وشیارانە پێیاندا دەچینەوە تا رێگای چارەسەر كردنیان فێربین. ئێمە ئەم كارەمان دەست پێكردووە، بەڵام ئەوەیكە كەی و لە چ ماوەیەكدا و پرولیتاریای كام نەتەوە ئەم بابەتە بەسەرئەنجام دەگەیەنێ، مەسلەیەكی بنەڕەتی نییە. بابەتی سەرەكی ئەوەیە كە سەهۆڵەكە درزی بردووە و لە جێگای خۆی خزیوە، ڕێگا كراوەتەوە، ڕێگاكە دەست نیشان كراوە.”

دەستكەوتەكانی شۆڕشی كرێكاری

حكومەتی شوڕاكان، بەخێرایی دوای سەركەوتن خاوەنداریەتی تایبەتی بەسەر زەویوزاردا هەڵوەشاندەوە و زەوی مالیكەكان، دەوڵەت و كلیسای كردە مڵكی گشتی و خستیە ئیختیار سەرجەم زەحمەتكێشانەوە. لە قۆناغی دواتردا بۆ بەرگرتن لە لەت بوونی زەویەكان و كەم بوونەوەی بەروبوومی كشتوكاڵی، دەستیاندایە دامەزراندنی تەعاونیە كشتوكاڵیەكان، (كالخوز و سالخوزەكان). زیادبوونی بەرهەمی زەوی و كەوتنەكاری هێزی داهێنەرانەی زەحمەتكێشانی دێهات، هاوكات لەگەڵ گەشەی پیشەسازی و میكانیزە بوونی كشت و كال، كۆتایی بە دەورانی دژواری قاتی و قڕی هێنا و گەمارۆی ئابووری دەوڵەتانی سەرمایەداری پوچەڵكردەوە.

حكومەتی شوڕاكان خاوەنداریەتی تایبەتی بەسەر ئامرازی بەرهەمهێنانی هەڵوەشاندەوە. مافی كاری زەمانەتكراو و ئیمكانی بەڕێچوونی بە هێزی كاری خۆ، بۆ هەموان دابین كرد و دیاردەی بێكاری لەنێو برد. ساعات كاری رۆژانەی كەم كردەوە و بۆ ٨ كاتژمێر. مافی پشووی ساڵانەی بە كەڵك وەرگرتن لە حقوق، هەموانی گرتەوە، مافی خوێندنی بە خۆڕایی لە ئاستی سەرەتایی، ناوەندی و باڵادا، دابینكرا. مافی كەڵك وەرگرتن لە شیرخۆرگە، باخچەی مناڵان و ناوەندەكانی پێش دەبستانی، مافی بێهداشتی بەخۆڕایی و كەڵك وەرگرتن لە ناوەندەكانی پشوودانی دەرمانی، مافی دابین بوونی بە تەواوەتی ژیانی بە ساڵاچوان و لەكار كەوتوەكان، مافی مەسكەنی بەخۆڕایی، گشت ئەم مافانە نە تەنیا بە پێی یاسا بەڵكوو لە كردەوەدا، لە ماوەی كەمتر لە دوو دەیەدا، لە ناخی هەوڵێكی گەورەی كۆمەڵایەتی، پڕ شور و پڕ لە سازەندەگی و داهاێناندا، بوونە بابەتێكی ئاسایی. زانست و فەن بە شێوەیەكی بێ وێنە پەرەیان سەند. داهێنان و كەشفی گەورەی زانستی بە دەستكەوتەكانی بەشەریەتەوە زیاد بوون، برسیەتی، لەش فرۆشی و ئیعتیاد لە كۆمەڵگەدا سڕایەوە. یەكێتی سۆڤیەت بەرە بەرە لە وڵاتێكەوە كە زیاتر لە هەشتا لەسەدی جەمعیەتەكەی جوتیار و نەخوێندەوار بوو، بوو بە وڵاتێك كە نەخویندەواری تیدا ڕیشەكێش كرا.

دەسەڵاتی شوڕایی كرێكاران بەخێرایی مافی یەكسانی ژنان و پیاوانی بەتەواوەتی لە گشت بوارە ئابووری، كۆمەڵایەتی و بنەماڵەییەكاندا كردە یاسایی و خستیە بواری جێبەجێكردنەوە. مەزهەبی بەتەواوی لە دەوڵەت جیا كردەوە و دەستی كلیسای لە كاروباری دەوڵەتی و لەوانە لە فێركردن و بارهێنان كورت كردەوە. حكومەتی كرێكاری لە ڕێگای شوڕاكان و هەروەها كۆمەڵێكی بەرین لە دامەزراوە دیموكراتیك و خەڵكیەكانەوە بەرین ترین بەشداری جەماوەری خەڵكی لە كاروباری خۆیاندا، كە تا ئەو كات لە دنیادا بی وێنە بوو، دابینكرد. ئەم شۆڕشە لە لایەكەوە قین و نەفرەتی سەرجەم سەرمایەداران و دەوڵەتەكانیان و توندترین كاردانەوەی قین لەدڵانەی ئەوانی هەڵخراند و لە لایەكی دیكەوە شەپۆلێكی بەهێزی ئازادیخوازی و دادپەروەری تەڵەبی لە سەرتاسەری گۆی زەویدا خستە جووڵە. كاریگەری شۆڕشی كرێكاریی ١٩١٧ی روسیە لە دنیادا بە ڕادەیەك بوو كە بۆرژوازی رۆژئاوا لە گەلێك لە وڵاتەكان، لەترسی دووپاتبوونەوەی ئەم شۆڕشە، دەستی دایە كۆمەڵێك ڕیفۆڕمی وەك مافی دەنگدان بۆ ژنان، ڕاگەیاندنی بە خۆڕایی بوونی خوێندن بۆ سەرجەم منداڵان، پەسند كردنی مافی بیمە و خانەنشین بوون بۆ بەساڵاچوان و كەم كردنەوەی ساعات كاری رۆژانە بۆ ٨ كاتژمێر.

ئەم شۆڕشە مافی دیاری كردنی جارەنووسی نەتەوەكانی لە روسیە دەستەبەر كرد. قەراردادی كۆیلە ئاسای ئیستعماریی حكومەتی تزاری لەگەڵ نەتەوە ژێردەستەكان هەڵوەشاندەوە. لنین شەخسەن لە ڕاگەیاندراوێكدا كە رۆژی ١٤ ی دسامبری ١٩١٧ بە ناوی ئەوەوە دەرچوو، بەلگەنامەی مانگی ئوتی ساڵی ١٩٠٧ ی ئینگلستان و روسیەی سەبارەت بە دابەش كردنی ئێران بۆ دوو ناوچەی ژێر نفوز و ناوچەیەكی بێلایەن و هەموو هاوپێچە شاراوەكانی بە بێ ئیعتیبار ڕاگەیاند و ووتی كە ئەم ریكەوتننامەیە دڕێندراوە و ئیتر بوونی نییە كە بكرێ وەك بەڵگە كەڵكیان لێوەربگیرێت. حكومەتی كرێكاری لە روسیە بوو بە پشتیوانی بزوتنەوە دژی ئیستعماریەكان لە دنیادا و بە هەموو جۆرێك یارمەتی ئەو بزوتنەوانەی ئەكرد.

شۆڕشی كرێكاری روسیە كاریگەری قوڵی لەسەر خەباتی ڕزگاری بەخشی خەڵكی ستەمدیتودا هەبوو و خۆی بەڵگەیەكی زیندوو بوو لەسەر ئەوەی كە چینی كرێكار هیچ چەشنە بەرژەوەندیەكی لە مانەوەی هیچ شێوەیەك لە شێوەكانی ستەم و نایەكسانیدا نییە و شێلگیرترین پێشڕەوی ڕێگای ڕزگاربوونە لە سەرجەم ستەم و نایەكسانیەكان. لە ساڵی ١٩٢٢ دا یەكێتی سۆڤیەت لە بەیەكەوە پەیوەست بوونی دڵخوازانەی نەتەوە غەیرە روسیەكان پێكهات، بە شێوەیەك كە لە كۆتایی ساڵی ١٩٤٠ دا كۆماری فیدڕاڵی یەكێتی سۆڤیەت لە ١٥ كۆمار پێكهاتبوو.

لە ئاكامی وەها دەستكەوتگەلێك دایە، كە مێژوو نووسانی خاوەن وێژدان كە قەڵەمەكانیان بە نیزامی سەرمایەداری نەفرۆشتووە ددان بەوراستیەدا دەنێن كە شۆڕشی كرێكاری لە روسیە گەورە ترین خاڵی ئەرێنی درەوشاوەی سەرجەم مێژووی بەشەریەتە. هیچ گۆشەیەك لە دنیادا بوونی نییە كە بە جۆرێك نەكەوتبێتە ژێر كاریگەری ئەم رووداوە گەورە كۆمەڵایەتی و سیاسیەوە. “ئی ئێچ كار” مێژوو نووسی دیاری بریتانی كە كومونیستیش نەبوو لەم بارەیەوە دەڵێ:

” لەم رۆژگارەدا، ئیسنان بۆ ژماردنی ئاسەوارە نەرێنیەكانی شۆڕشی ئۆكتۆبەر پێویستی بە بەلگە و لێكدانەوەی زۆر نییە. ئەوەی كە ئێمە گۆیا خەریكین سەرپۆش بەسەر ئەو گومان و ناڕونیانەدا ئەنیین كە لە پەروەندەی شۆڕشدا هەن و بەسەر بەهایەك كە ئینسان بۆ دەستەبەر بوونی داویەتی و بەسەر ئەو جەنایەتانەی كە لەژێر ناوی ئەودا بەڕێوەچوون، مەترسیەكی ئەوتۆی نییە. مەترسی جیدی ئەوەیە كە بەرانبەر بە لەبیر بردنەوەی دەستەكەوتە گەورە و سەرسوڕ هێنەرەكانی ئەم شۆڕشە، غافڵ بین و بە هەڵەدا بچین.”

بەڵام لەگەڵ گشت ئەمانەدا هێشتا ئەو پرسیارە واقعیەش دەبێ وڵام وەربگرێتەوە، كە ئەم شۆرشە لەگەڵ پێویست بوون و رەوابونیدا، لەگەڵ گشت دەستكەوتە گەورە و مێژووییە كانیدا، بۆچی رەوتی لە ناچوونی پێوا و و بۆچی شكستی خوارد؟ سەركەوتنی لە سەرەتادا و شكستی كۆتایی چ دەرس و ئەزمونێكی بۆ چینی كرێكار و شۆڕشی داهاتو تێدایە؟

دەرسەكانی شۆڕشی كرێكاری ئۆكتۆبر

شەڕ كۆتایی هات. هێرشی دەوڵەتانی ئیمپڕیالیستی شكستی هێنا. خۆڕاگری دژە شۆڕشی نێوخۆیی تێك شكێندرا. قۆناغی قاتوقڕی و وشكەساڵی بەسەرچوو. دەورەی كۆمۆنیزیمی جەنگی تێپەڕێندرا. ئێستاش كاتی ڕێكخستنی ئابووری كۆمەڵگا لەسەر بنەمای ئۆلگویەك كە ماڕكس لە كۆمەڵگایەكی سۆسیالیستی وێنای كردبوو، هاتبوە بەرەوە.

لە ڕوانگەی ماڕكسەوە، كە دەسكەوتی لێكۆلینەوە زانستیی ، كۆمەڵناسی و ئابووری نیزامی سەرمایەداری بوو، كۆمونیزم لە دوو فازدا بە تەواوەتی جێگای نیزامی چینایەتی دەگرێتەوە. دوای ئەوەی كە چینی كرێكار دەسەڵاتی سیاسی بە دەستەوە گرت و خاوەنداریەتی تایبەتی بەسەر ئامرازەكانی بەرهەمهێناندا هەڵوەشاندەوە، فازی یەكەمی بنیاتنانی كۆمەڵگای سۆسیالیستی دەست پیدەكات. لەم قۆناغەدا كە تێیدا بە ناچار ڕادەیەك لە نایەكسانی هێشتا بوونی دەبێ، یەكەم، هەموان دەبێ كار بكەن و كەس ناتوانێ لەسەر كار و زەحمەتی كەسانی دیكە بژی. چەوساندنەوەس ئینسان بە دەستی ئینسان كۆتایی پێدێت. بەم واتایە هێزی كار ئیتر كاڵایەك نابێت كە بكڕدرێت و بفرۆشرێت. دووهەم، هەر كەس بە ڕادەی كارێكی دەیكات لە پێداویستیەكانی ژیان بەهرەمەند دەبێت و ڕێژەی كاریش بە كاتژمێری كار و ئاستی دژواری كارەكە و خێرایی كارەكە پێوانە دەكرێت. حكومەتی كرێكاری دوای كەم كردنەوەی خەرجە گشتیەكان، بەم پێوانانە سەهمی كاری هەموو كەسێك ئەدات و لە بەر ئەوەی كە هەموان كار دەكەن، بەرهەمهێنان بە خێرایی گەشە دەكات. كۆمەڵگا دەگاتە ئاستی فراوانی پێداویستیەكانی ژیان و بەم جۆرە بەستێنی گەیشتن بە ڕیفاهی مادی و مەعنەوی لە كۆمەڵگادا فەراهەم دەبێت. ئەوكات لە فازی دووهەمدا سەرەتای ” لە هەر كەس بە پێی توانایی، بە هەر كەس بە پێی نیازی” بەرێەوە دەچێت، دەوڵەت بەرە بەرە ئەتویتەوە و كۆمەڵگای چینایەتی لە ژیانی بەشەر دەسڕدرێتەوە.

حیزبی بولشویك كە ڕێبەرایەتی شۆڕشی ئۆكتۆبری بە دەستەوەبوو، بە پێی بەرنامەیەك كە بە پەسندی ” كۆبوونەوەی گشتی شوڕای نوێنەرانی سەرتاسەری روسیەی گەیاند بوو”، دوای لە دەسەڵات خستنی سەرمایەداران و خاوەن زەویەكان، سەركوتی موقاوەمەتی ئەوان و سەقامگیر كردنی دەوڵەتی كرێكاری، دەبوو نەخشە و پلاناكانی بۆ ڕیكخستنی فازی یەكەمی ئابووری سۆسیالیستی بخاتە بواری كردارییەوە.

بۆ گەشە پێدانی هێزی بەرهەمهێنەر و قەرەبوی دواكەوتوییە ئابووریەكانی كۆمەڵگای روسیە، دوو ڕێگا زیاتر لەبەردەمدا نەبوو. ئەم دوو ڕێگایە لە ساڵەكانی بەر لە شۆڕش و بە تایبەت لە شۆڕشی ١٩٠٥ بەم لاوە، لەلایەن ڕەوت و نەریتە سیاسیە جۆراو جۆرەكانی ئوپوزسیۆنی ڕژیمی تزاریەوە، نوێنەرایەتی دەكران و ببوونە بابەتی گەلێك دەمەتەقە لە ئاستی روسیە و ئوروپادا. یەكەم، ڕێگای پەرەسەندنی سەرمایەدارانە و مۆدێڕنیزە كردنی ئابووری، كە بە زمانی جۆراو جۆر پێشكەش دەكران و چەند و چۆنەكەی لە ئاستی دنیادا ناسراو بوو. ئەم ئۆلگویە لە شۆڕشی فیوریەدا، پێگەی كۆمەڵایەتی و هێزی سیاسی خۆی هەبوو. دووهەم، ڕێگای سۆسیالیستی گەشەی هێزی بەرهەمهێنەر كە ئەزمونێكی نوێ بوو بۆ چینی كرێكاری سەركەوتو و حیزبی ڕێبەری شۆڕش واتە حیزبی بولشویك. ئەگەرچی بەرنامە و ستراتیژی ئۆلگوی سەرمایەدارانەی گەشە و پەرەسەندنی پیشەسازی رۆشن بوو، نوێنەران و خاوەن ڕایانی خۆی لە ئاستی دنیادا هەبوو، بەڵام بۆ چینی كرێكاری روسیە وەك چینێك، بابەتەكە بەم هاسانیە نەبوو. لنین و گەلێك لە هاو خەباتەكانی لەم بارەیەوە ئاسۆیەكی روونیان هەبوو، بەڵام زانست و ووشیاری و بەرچاوروونی، نەیدەتوانێ تەنیا لە چوارچێوەی ڕێبەران و كادرەكانی حیزبدا بێت، ئەم وشیارییە دەبوو جەماوەری بێتەوە، تا هێزی كۆمەڵایەتی بنیاتنانی كۆمەڵگای سۆسیالیستی بكەوێتە كار. چینی كرێكار دەبوو بە زانست و زانیاری ستراتیژیك بۆ پێكهێنانی ئاڵوگۆڕێكی ئابووری، لەسەر بنچینەی بەرنامەیەكی كۆمۆنیستی، كە ئەزمونێكی بە تەواوی نوێ بوو، تەیار بكرایە. لە ساڵەكانی دەیەی بیستی سەدەی ڕابردو دا گەلێك قسە و باس لەسەر ئەم بابەتە لە نێو بولشویەكەكان و تەنانەت لەنێو كۆمۆنیستەكان لە ئاستی جیهانیدا دەستی پێكردبوو. داوەری سەبارەت بە لایەنەكانی ئەم دیباتە كاری ئەم وتارە كورتە نییە. بەڵام لە كۆتاییدا ئەوە ئۆلگوی ئابووری بە پیشەسازی بوون و گەشەی سەرمایەدارانەی هێزی بەرهەمهێنەر زاڵ بوو. لە ڕاستیدا ئەوەی كە لە ساڵەكانی سەرەتای دوای سەركەوتنی شۆڕش وەك ئیمتیازێكی كاتی درابوو بە توێژی مامناوەند تا لەگەڵ شۆڕش بكەون، هێزی كۆمەڵایەتی ئاڵوگۆڕی سەرمایەدارانەی ئابووری بە هێز كردبوو. هاوكات چینی كرێكار لە ئامرازە كۆمەڵایەتیەكانی خەباتی چینایەتی، سەندیكا و شوڕا و كۆمیتەكانی كارخانە و هیتر بێبەش كرا. ئەم ئۆلگوە كە لە چوارچێوەی بەرنامە ٥ ساڵە ئابووریەكاندا پێشكەش دەكرا، خاڵی دەستپێكی پرۆسەیەك بوو كە هەنگاو بە هەنگاو شۆڕشی كرێكاری لە روسیەی بەرەو لەنێوچوون برد. ئامانجی بە پیشەسازی كردنی كۆمەڵگای روسیە، ئامانجی بنیاتنانی روسیەیەكی بەهێزی لە ڕقابەت لەگەڵ زلهێزە جیهانیەكان، جێگای ئامانجی یەكسانی و ڕێفاهی چینی كرێكاری گرتەوە و بەرە بەرە لە تیئۆری و كردەوەدا نیهادینە كرا.

بەڵام گرفتی بولشوێكەكان كە شۆڕشیان ڕێبەری كردبوو بە هیچ شێوەیەك مەعریفەتی نەبوو. بابەتی واقعی گوشاری كێشەیەكی كۆمەڵایەتی بوو كە حیزبی بولشوێك سەرئەنجام تەسلیمی بوو. بورژوازی روسیە كە لە دەرگاوە دەركرا بوو، لە هەیئەتی چینی مامناوەندا، بە جەمعەیەتی ملیۆنیەوە، بە ئاوات و ئاسۆی سیاسیەوە، حوزوری مادی خۆی لە كۆمەڵگای روسیەدا پارستبوو. ئەم كێشەیە تەنانەت بەر لە سەركەوتنی شۆڕشی ئۆكتۆبر و لە مانگەكانی سەرەتای دوای شۆڕشی فیوریەش لە ئارادا بوو و هێزە سیاسیەكەی لە باری نفوزی كۆمەڵایەتیەوە بۆ ماوەیەك لە بولشویكەكان زیاتر بوو. لەم كێشەیەدا كە هەم نەزەری، هەم كۆمەڵایەتی و هەم ناوخۆیی حیزبی بوو، ئۆلگوی سەرمایەدارانەی گەشەی هێزی بەرهەمهێنەر، ئاڕمانی بنیاتنانی روسیەیەكی بەهێز، جێگای ئارمانی ئازادی و یەكسانی و سۆسیالیزمی گرتەوە و دەزگای ڕێبەریی حیزبی بولشویكیشی كردە هاوڕەنگی خۆی.

ئەم پرۆسەیە بوو بە هۆی دروست بوونی دەزگایەكی دەوڵەتی كە رۆژ لەگەڵ رۆژ لە جەماوەری كرێكار دوور تر دەكەوتەوە. دەوڵەتێكی كە ئەولەویەتی نەك ڕیفاە و یەكسانی، كە ئامانجی شۆڕشی كرێكاری بوو، بەڵكو چوونە نێو ركەبەرێكی بێ كۆتایی لەگەڵ دوڵەتانی سەرمایەداری جیهان، بەهێز تر كردنی بوروكراسی دەوڵەتی ئەڕتەش و سازمانی ئەمنیەت بوو. بەڵام ئەم لادانە لە ئامانجی چینی كرێكار بە دیكتاتۆڕی ستالینی و زەوتكرانی ماف و ئازادیەكانی هاوولاتیان نەبوایە، بەهیچ شتێكی تر مەیسەر نەدەبوو. كەس بۆی نییە ئەو جەنایەتانەی لە سەدەمی دەسەڵاتی ستالیندا لە یەكێتی سۆڤیەت روویاندا بە حیسابی ئامانجی ئیسنانی، ئازادیخوازانە و دادپەروەرانەی سۆسیالیستیەكان دابنێ. لە راستیدا سەرەڕای دەستكەوتە حاشا هەڵنەگرەكانی دەورەی دە ساڵەی سەرەتای شۆڕش، سەردەمێك كە هێشتا هاوسەنگی هێزی كۆمەڵایەتی بە زیانی سۆسیالیزم تێكنەچوو بوو، كۆمەڵگای یەكێتی سوڤیەت قەت نەچووبووە نێو نیزامێكی ئابووری كۆمەڵایەتی سۆسیالیستیەوە كە دواتر بگەڕێتەوە بۆ سەرمایەداری. ستالین نەك سۆسیالیزم بەڵكو ئامانجی مەزنخوازانەی بۆرژوازی روسیەی نوێنەرایەتی دەكرد و یەكێتی سۆڤیەت كە رۆژگارێك ڕزگاری دەری نەتەوەكان بوو لە ستەم و سەركوتی تزاری، بوو بە زیندانێكی گەورەی نەتەوەكان. ئاڵوگۆڕ و ڕیفۆڕمەكانی دواتری ئەم نیزامەش، چ لە دەورەی دژی ستالینی خورۆشچوف و چ سەرئەنجام لە دەورەی گۆرباچۆف دا، هەر لەم چوارچێوەیەدا بەڕێوەئەچوو وە ڕەنگدانەوەی نیازەكانی سیستمی شۆڕەوی بە ڕیفۆڕمی ئابووری و ئیداری بۆ كارا كردنەوە ئابووری و بەرهەمهێنان، لە ڕقابەتە جیهانیەكاندا بوو، كە لە كۆتاییدا بوو بە هۆی روخان و لێك هەوەشانیشی.

پەڕاوێز:

بەشێک لە وتووێژێکی حەسەنین هەیکەل، رۆژنامە نووسی ناسراوی میسری لەگەڵ ڕاکفلێر میلیاردێری ئەمریکایی:

لە دەیەی حەفتای زاینیدا لەگەڵ نووسینگەی ڕاکفلێر سەرمایەداری گەورەی ئەمریکا پێوەندیم گرت و داوای وتووێژێکم لێکرد، منیان ناسیەوە و ڕاکفلێر هاتە پشت خەت و وتی ڕەنگە منت لەگەڵ براکەم کە جێگری سەرۆک کۆماری ویلایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکایە لێ تێکچووبێت، دەنا خۆ من سیمایەکی سیاسی نیم تا سەرنجی تۆم ڕاکێشابێت. وتم نا بەڕاستی دەمەوێ لەگەڵ ئێوەدا وتووێژ بکەم.

کاتی دیاریکراو لە قاهیرەوە بەرەو نیویورک کەوتمە ڕێ و لە سەرەتادا لە منی پرسی بۆچی دەتەوێ لەگەڵ مندا وتووێژ بکەی، وتم ئێوە بەم دواییانە لەجێگایەک وتوتە کە ” ئەگەر یەکێتی سۆڤیەت درێژە بە مسابەقەی تەسلیحاتی بدات بەچۆکدا دێت.” لەبەر ئەوەی ئێوە میلیاردێرێکن و سیمایەکی سیاسی نین و لە رووی حیساب و کێتابتانەوە قسە دەکەن هاتوم تا لەسەر ئەم بابەتە قسەبکەین کە قەرارە چی بۆ یەکێتی سۆڤیەت رووبدات؟ ڕاکفلێر چووە بەردەم تابلۆیەک کە لە نووسینگەکەیدا بوو، وتی من هەواڵێکی مەحرەمانەم لە بارەی چارەنووسی شەڕی ساردوە نییە و ئەگەر هەشمبوایە دەرم نەئەبڕی.

ئیسدلالی من گەلێک ساکارە:

ئێوە داستانی سەهمی گۆی زەویتان بیستوە؟

( لەو ساڵەدا براوەی نۆبێلی ئابووری لەسەر سەهمی تەسلیحاتی نیزامی و سەهمی ڕیفاهی لە ئابووریدا بە سەهمی تۆپ و بوجەی ڕیفاهی بە سەمی گۆی زەوی شوبهاندبوو.)

وتم بەڵێ.

ڕاکەفلێر لە درێژەدا وتی: دەزانی کە سەهمی تۆپ لە ویلایەتە یەکگرتوەکاندا یەک و نیو لەسەد و لە یەکێتی سۆڤیەتدا ١٢ لەسەدە.

ئەگەر شەڕی سارد و کێبڕکێی تەسلیحاتی درێژەی هەبێت دەبێ ئەمریکا سەهمی تۆپەکەی دوو بەرابەر بکات شۆڕەویش پێویستی بەم رێژەیە هەیە تا بەجێنەمێنێ و سەهمی تۆپ لە ئەمریکادا ٣ لەسەد و لە شۆڕەویدا ٢٤ لەسەد دەبێت کە بە کردوە بوجەی پیشەسازی شۆڕەوی هەڵئەلوشێت بەڵام لە ئەمریکا ئاڵوگۆڕێکی ئەوتۆ روونادات.

ئێستا ئەگەر مسابەقەکە زیاتر بێت و دیسانیش ئەمریکا بوجەی نیزامیەکەی بۆ دوو هێندە زیاد بکات دیسانیش سەهمی تۆپ لە ئەمریکا دەبێتە ٦ لەسەد و لە یەکێتی سۆڤیەت دەگاتە ٤٨ لەسەد کە بەکردەوە دەوڵەتی مۆسکۆ بۆ بەڕێوەبردنی کاروباری وڵات توشی ئیفلیجی دەبێت. و ئەگەر دیسانیش ئەمریکا بوجەی نیزامیەکەی دوو بەرابەر بکات سەهمی تۆپ لە ئەمریکا دەگاتە ١٢ لەسەد واتە نرخی ئەمرۆی شۆڕەوی، بەڵام ئابووری شۆڕەوی لێک هەڵدەوەشێت.

کەوایە لەم مسابەقەیەدا براوە ئێمەین و تەنیا ١٥ ساڵی پێچوو تا ئەم پێش بینیەی ڕاکفلێر ببێتە ڕاستی.