پنجشنبه – ۸ آذر – ۱۳۹۷ , 29 – 11 – 2018
سەعید ئەمانی
لە دەورانی پارینەسەنگی واتە چاخە بەردینە دا، كە گشت مرۆڤەكان ناچاربوون بە كۆكردنەوەی خۆراك، ڕاوكردن و بەدەست هێنانی میوە و گیاخۆراكیەكان ژیان بەرنەسەر، كۆمەڵگا یەكدەست و هاوشێوە بوو. بەڵام لە سەردەمی نوێ بەردینەدا بە بەرهەمهێنانی خۆراك، لەڕێگای وەرزێریەوە، هێدی هێدی ئینسان دەستی لە كۆچ كردن كێشایەوە و لە جێیەك نیشتەجێ بوو. بە هۆی زیاد بوونی بەرهەمهێنان و پاشەكەوت كردنی دانەوێڵە و دەست كەوتنی كاتی بەتاڵ و بێكاری، مەجالی چالاكی لاوەكی و خۆ خڵافاندنی بۆڕەخسا. لە ئاكامدا بەشێك لە خەڵك توانیان بەبێ كاری بەرهەمهێن و ڕاستەوخۆ، ژیان بەرنەسەر. پیشەسازی و سەودا و مامەڵەش بوونە هۆی سەر هەڵدانی چینێكی نوێی كۆمەڵایەتی( مامەڵەچی).
بەم شێوەیە لە سەردەمی شارنشینیەوە( لە پێنج هەزار ساڵ لەوە پێش بەم لاوە) كە چینە كۆمەڵایەتیەكان چوونەتە شكڵ و قەوارەی تایبەت بە خۆیانەوە، ئێمە شاهیدی شەڕ و تێك هەڵچوونە چینایەتیەكانین. چینێكی كە لە دابەشكردنێكی گشتی دا دەكرێ بە تاك و كۆمەڵ، یان زۆرینە و كەمینەیان نێوبەرین. چینی زۆرینە واتە ئەو بەشە لە ئەندامانی كۆمەڵ كە كارە قورس و بەرهەمهێنەكانیان لە ئەستۆیە. چینی كەمینەش ئەو تاقمە لە ئەندامانی كۆمەڵن كە دەستیان لە كار و باری پەیوەندیە كۆمەڵایەتیەكان، لە باری نەزەریەوە و رێبەری و رووتاندنەوە و رێك و پێك كردنی كاروباری وڵات دا، هەیە_ یان باشترە بڵێین لە ژێرچۆك ناوە. شك لەوەدا نیە كە بە پێی هەل و مەرجی ژیان و شێوەی جیاوازی بەرێچوونی هەر چینێك، خۆیان خاوەنی بیر و بۆچوون و جیهان بینیەكی جیاوازیشن. و سروشتیە كە ئێمە شاهیدی دوو فەلسەفە و دوو جۆر هونەری (خاس و عام) تاك و كۆ لە دنیای ئەم دوو چینەدا بین.
هەروەك لە سەرەوە باسمان كرد، لە دەروونی ئەم كۆمەڵگا چینایەتیە دا، بەر دەوام كێشە و ململانێ لە ئارا دایە. دیارە هۆكاری ئەم كێشمەكێش و تێكهەڵچوونانەش بریتین لە:
ئاساییە كە، كەمینەی خاوەن دەسڵات و پلە و پایەكان بۆ پاراستنی ماف و بەرژەوەندیەكانیان دەیانەوێ هەل و مەرجەكە پارێزراو بێ و هەر چەشنە ئاڵوگۆرێك، لە ڕاستای دژ بە بەرژەوەندیەكانیان دەبینن. لە بەرانبەریش دا زۆرینەی بێ بەش و زۆرلێكراو بۆ ئەوەی ئاڵ و گۆرێك بەسەر ژیان و بەرێچوونی دا بێت، حەزی لە ئاڵ و گۆڕە و بە پیریەوە دەچێت. كەمینەی خاوەن بەرژەوەندی، كە خۆی بەبێ ئەوەی رۆڵێكی لە بەرهەمهێنان دا هەبێ و تەنیا چاوەدێری ڕەوتی بەرهەمهێنانی چینی زۆرینەیە، هەوڵە بەكردەوەكان بە سووك چاو لێدەكەن و دەكۆشن تا هەوڵە نەزەریەكان بە تەواوی لە هەوڵە بە كردەوەییەكان جیابكەنەوە. لە لایەكی دیكەوە ئەكرێ بڵێین چینی زۆرینە مەجالێكی بۆ كار و كۆششی سەربەخۆیانەی نەزەری لەبەر دەستا نیە. چینی كەمینەش چون ڕاستەوخۆ لەگەڵ ژیانی بەكردەوەدا نامۆیە، ئاساییە لە ڕاستیەكان دوور كەوێتەوە و خەڵوەت نشینی كاخی خەیاڵی خۆی بێت. لە حالێك دا كە زۆرینە لەبەر ئەوەی تێكەڵاوی ڕەوتی ژیانی بە كردەوەیە لە گەڵ راستیەكان دا دەستەویەخەیە. دەكرێ بوترێت ( واقعگەرا)یە. كەوابێ دەتوانین بوونی دوو جۆر هونەری جیاواز، هەر لە بەرەبەیانی سەرهەڵدانی تەمەدونەوە بەدی بكەین و لێك هەڵاوێرین. واتە هونەری واقعگەرایانەی زۆرینە( عەوام) و هونەری ناواقعگەرایانەی كەمینە( خەواس).
كە وایە لە بەرانبەر هونەری سەرەتایی دا كە هاوشێوە و لە ڕاستی دا بە یەكێك لە هۆكارەكانی بەرهەمهێنان بە حیساب دەهات. هونەری تەمەدونی دوو ڕەوت لە خۆ دەگرێ كە هیچكامیان(بەتایبەت ڕەوتێكی كە بە ژیانی چینی كەمینە مەڕبووتە) هۆكاری ڕاستەوخۆی بەرهەمهێنان بەحیساب نایەن و سەر بە گشت كۆمەڵگانین، بەڵكو تایبەت بە چینێكی دیاریكراوە لەو دوو چینەی لە كۆمەڵگا دا بوونیان هەیە و هونەری هەر چینەش دەرخەری ناڕاستەوخۆی هەل و مەرج و داخوازیەكانی ژیانی تایبەت بەو چینە و یان كەرەسەیەكی ناڕاستەوخۆیە بۆ دابین كردنی بەرژەوەندیەكانی ئەو چینە. هونەری كەمینە، یان تاك، بێ رۆح و ئیستاتیكە، سوننەت گەرایە. و هونەری زۆرینە، یان گشتی، زیندوو و دینامیكە.
لێرەدا ڕەوتی سەرهەڵدان و گەشەی شێعر وەك نموونە لێك ئەدەینەوە: لە كۆمەڵگای سەرەتایی دا زۆرتری كارەكان لە بەردەوامی و لێك هەڵوەشانی یەك لە دوای یەكی زنجیرەیەك جووڵە و بزووتن پێك دەهات،( بزووتنی بەدەن و لەوانە دەنگ كە لە كاتی كار دا لە گەروو دێتە دەرەوە) بە شێوەی ئاسایی خاوەنی كێش و نەزمێك بوو. مرۆڤی سەرەتایی، بۆ هەر كارێك، تەواوی ئازای بەدەنی وەك ساوایەك ئەخستەكار، تەنانەت ئەو بەشەش لە جەستەی كە بۆ ئەو كارە هیچ سوودێكی نەبوو. بەم چەشنە بزووتنی جەستە لەگەڵ حەنجەرە دا هاوڕا و هاواهەنگ بوو. دەبینین كاری ئینسانە سەرەتاییەكان، واتە كارە خاوەن كێش و نەزم و تەرتیب دارەكانیان، دوولایەنی هەبوو: لایەنی جووڵە و بزووتن و لایەنی دەنگ. لایەنی بزووتن و جووڵە هەڵپەركێی لێكەوتەوەو لایەنی دەنگیش مۆسیقای پێكهێنا. سەڵای كار بووبە گۆرانی و دەنگی وێك كەوتنی ئامراز و كەرەسەكان بوون بە هۆی پێكهاتنی ئامێرەكانی مۆسیقا. دوای لێكترازانی هاوشێوە سەرەتاییەكانی كۆمەڵگا و جیابوونەوەی نەزەر و كردەوە، هەڵپەركێ، مۆسیقا و شێوەكاری تووشی لێك هەڵوەشان بوون، هەركامە و رێگای خۆی گرتە پێش. كاری حەرەكەتی لە كاری بەقسە و نەزەری جیا بۆوە.
مۆسیقای سەرەتایی لە دووبەش پێك دەهات. ڕواڵەت و مادە، كە ڕواڵەتەكەی بوو بە مۆسیقایەكی رووت و مادە كەش، یان ناوەرۆكە كەی بە گۆرانی. هەرچەند شێعر و مۆسیقا و چۆپی و شێوەكاری لە بابەتی بەكردەوەی ژیان جیابوونەوە، دیسانیش وەك وەگەڕخستنی ئیش و یەكەم هەنگاوی كار رۆڵیان گێرا و شتێكیان بە مرۆڤ بەخشی كە پێداویستیەكی زۆری پێی بوو: نەزم و هاواهەنگی، چ لە شوێنی سرووشتی و كۆمەڵ و چ لە دنیای زەین دا. گشت ئەو هونەرانەی كە بە هونەرە جوانەكان ناوزەد دەكرێن وێنەیەك لە نەزم و هاواهەنگی بەئینسان دەبەخشن.
هەستكردن بە نەزم و تەرتیب چێژبەخشە. چون دەرخەری زاڵ بوونی مرۆڤ بەسەر سرووشت دایە. كاتێك كۆمەڵێك بۆگەیشتن بە مەبەستێك، یان لابردنی مەترسیەك، بەیەكەوە كاردەكەن، ئەم نەزمە پێك دێ و هەست پێدەكرێ. مەیلێكی هاوشێوە لە گشتیانا دروست دەبێ و بەرێوەبردنی كاری بەكۆمەڵ ئاسان دەكاتەوە. بەڵام ئەو گوروپە دوای گەیشتن بە مەبەست و لاچونی مەترسی، بەتەواوی ئارخەیان نیە چون بەردەوام روودانی سەر لە نوێی مەترسی و لاچونی هەل و مەرجی خوازراو لە ئارا دایە. كەوایە ئامادەگیەكی دایمی پێویستە و لایەنی ڕەوانی ئەم ئامادەگیەش بە هۆی مەیلێكی هاوشێوەی بەكۆمەڵەوە، كە سەرچاوە گرتوو لە هونەرەكانەوەیە، دابین دەبێت. چۆپی و گۆرانی تایبەت بە كارە جۆراوجۆرەكانی وەك: ڕاو، شەڕ، چاندن، دروێنە و هیتر بە هۆی مەیلێكی هاوشێوە، كە لە هەموانیدا هەڵدەخرێنێ، دەبێتە هۆی ئەوەی بەردەوام ئەم كۆمەڵە ئامادەی زاڵ بوون و خەبات دەكات.ئەم بەرهەمە هونەریانە پێكهاتەیەكی ساكار و ناوەرۆكێكی لە دڵ نزیك و گشت پەسندیان هەبوە و سەرنجی چینێكی گەورەی كۆمەڵ، كە چینی بێ‌بەش و زەحمەتكێش و زۆرلێكراویان پێدەهێنا، بوون.
بەشی تاكی كۆمەڵ، واتە كەمینە، بەهۆی مەوداگرتن و دووركەوتنەوە لە ڕاستەقینەی بەكردوە، بەرهەمگەلێك دەخوڵقێنێ كە لە گەڵ كردەوەی كۆمەڵگا دا هیچ پەیوەندییەكی نیە و خاڵی لە رۆحێكی بە كۆمەڵ و واقعگەراییە. بەرهەمی ئەم چینە بە هۆی دوورە پەرێزی و جیابوونەوە لە ژیانی بەكردەوەی كۆمەڵگا و خزانە كونجی تەنیایی و مەیلە تاكە كەسیەكان، بە جێگای دەربڕینی” ئێمە”ی كۆمەڵگای سەرەتایی، “من”ی تاك و تایبەت بەرجەستە دەكات. لەم رێگایەوە دەكرێ بەو ئاكامە بگەین كە كەسایەتی، شێوەی بیركردنەوە و سەبك و سلوكی ( ژیانی هونەری) هەر كەسەو جێگا و شوێن و پێگە چینایەتی یەكەی، دیاری دەكا. لە ڕاستی دا لە نێو هەر چینێك دا سەبك و شێوەیەكی گشتی فورمانڕەوایی دەكات و تا زەمانێكی كە ئەم چینە گیرۆدەی ئاڵ و گۆڕێكی بنەڕەتی نەیەت ئەم سەبكە هەروا پابەرجایە و درێژە بە بوونی خۆی ئەدات. بەڵام كاتێكی كە چینێك تووشی ئاڵوگۆرێكی بنەڕەتی دەبێت هەل و مەرج و پێداویستی گەلێكی نوێ دێنە ئاراوە و بە دوایدا بیر و ئەندێشەیەكی تازە بابەت لە زەینی ئەندامانی چینەكەدا، لەوانە كۆمەڵی هونەرمەندان، سەر هەڵدەدات. دیارە دەربڕینی ئەم ئەندیشە نوێیانە لە چوارچێوەی فۆڕمە كۆنە هونەریەكاندا ناگونجێ و بەم چەشنە سەبك و شێوە تووشی ئاڵۆزی دێت و ئاڵوگۆڕی بەسەردا دێ. واتە هونەرمەند هاوتەریب لەگەڵ ئەندیشە تازەكان دا فۆرم گەلێكی نوێ ئیرایە ئەدات. یانی سەبك و شێوەیەكی نوێ پێك دێنێ. بەم پێیە بە پێچەوانەی ئەو شتەی كە ڕەنگە لە سەرەتاوە بە نەزەر بگات كە ئاڵوگۆر لە سەبك و شێوەی تاكە كەس و تایبەتی دایە. سەرچاوە و ڕیشەی ئەم ئاڵوگۆڕە، گشتی و چینایەتیە و بە بێ گەڕانەوە بۆ مێژووی تێكهەڵچون و دژایەتیە چینایتیەكان، شیاوی بەیان كردن نیە. لەم رووەوە بابەتی سەبك شناسی لەڕاستی دا ژێرمەجمووعەی كۆمەڵناسی هونەرییە و بەبێ سەرنجدان بە ئاڵوگۆرە كۆمەڵایەتیەكان، لێكدانەوەی كارێكی نەشیاوە. هۆی ئەوەی كە سەبك شناسی لە سەدەكانی ڕابردوودا كارێكی ئەتۆی لە دەست نەهاتوە ئەمەیە كە پێشینیان ئاورێكی وایان لە لایەنە كۆمەڵایتیەكانی سەبك و شێوەكارەكان نەداوەتەوە و ناچارەن بۆ دەربڕینی جیاوازی نێوان سەبكی كەس و سەردەمەكان، دەستەواژەگەلێكی وەك( ئیلهام) (موهیبەت) و (نبوغ) یان، كە چەمك گەلێكی گوماناوی و هەلێنجراون و نازانستیان، بە كار دێنا.