به پێی ڕاپۆرتی كۆمه‌ڵه‌ی چالاكانی مافی مرۆڤ له ئێران، كه ڕۆژی سێشه‌ممه ٩ی مانگی به‌فرانبار بڵاوبووه‌ته‌وه، له ساڵی ٢٠٢٠ه‌وه هه‌تا ئێستا، لانیكه‌م ٢٣٦ كه‌س له ئێران ئێعدام كراون. به پێی ئه‌م ڕاپۆرته ٧٢ له‌سه‌د له‌م ئێعدامانه به‌شێوه‌ی نهێنی به‌كرده‌وه ده‌رهاتوون. هه‌روه‌ها ڕاپۆرته‌كه باس له‌وه‌ش ده‌كات كه تاوانه‌كانی په‌یوه‌ندیدار به مادده هۆشبه‌ره‌كان، تاوانی جنسی، موحاربه، دزیی چه‌كدارانه و مه‌ی خواردنه‌وه، له‌و نموونانه بوون كه حوكمی ئێعدامیان بۆ ده‌ركراوه. به پێی ئه‌م ڕاپۆرته زۆرترین ژماره‌ی ئێعدامه‌كان له دوو زیندانی ڕه‌جایی شاری كه‌ره‌ج و وه‌كیل ئابادی شیراز جێبه‌جێ كراون. “دوو كه‌س كه له كاتی ئه‌نجامدانی تاوانی وه‌پاڵنراودا، ته‌مه‌نیان كه‌متر له ١٨ ساڵ بووه و له بواری یاساییه‌وه به‌ناو “منداڵی تاوانبار“یان پێ ده‌وترێ، له‌ناو ئێعدام كراوه‌كان‌دا ده‌بیندران“. هه‌ر له ماوه‌ی یه‌ك ساڵی ڕابردوودا، چه‌ندین كه‌س له به‌ندكراوانی سیاسی، به تاوانی به‌شداری كردن له ئاخێزه سه‌رتاسه‌رییه‌كانی مانگی به‌فرانباری ٩٦ و خه‌زه‌ڵوه‌ری ٩٨ و یان به تۆمه‌تی چالاكی دژبه ئه‌منییه‌تی میللی ئێعدام كراون كه شه‌پۆلێكی له ناڕه‌زایه‌تیی گشتی لێكه‌وتووه‌ته‌وه. ئێران به‌نسبه‌ت جه‌معییه‌ته‌كه‌ی، له‌ژێر ده‌سه‌ڵاتی كۆماری ئیسلامی‌دا، له ڕیزی ئه‌و وڵاتانه دایه كه زیاترین ژماره‌ی ئێعدامیان تێدا به‌ڕێوه‌ده‌چێت.
ڕژیمی كۆماری ئیسلامی، له ماوه‌ی چوار ده‌یه‌ی ڕابردوودا، له په‌نا زیندان و ئه‌شكه‌نجه و سه‌ركوتی هه‌مووجۆره ده‌نگێكی ئازادیخوازانه، سزای ئێعدامی وه‌ك توندوتیژیه‌كی ڕێكخراو بۆ له‌ناوبردنی نه‌یارانی سیاسی، ناڕازیانی كۆمه‌ڵایه‌تی و قوربانیانی هه‌ر ئه‌م نیزامه زاڵمانه‌یه‌ی سه‌مایه‌داری، به‌كار هێناوه. سزای ئێعدام، وه‌ك جه‌نایه‌تێكی ڕێكخراو، هه‌ر له سه‌ره‌تای هاتنه سه‌ر كاری كۆماری ئیسلامییه‌وه هه‌تا ئێستا، یه‌كێك له پایه‌كانی ده‌سه‌ڵاتی ئه‌م ڕژیمه بووه بۆ چاوترسێن كردنی خه‌ڵك.
ڕژیمی جه‌نایه‌تكاری ئیسلامی، ئێعدامی به‌ندكراوانی ئاسایی، به پاساوی فریوكارانه‌ی بردنه‌سه‌ره‌وه‌ی ئاستی ئه‌منییه‌تی كۆمه‌ڵایه‌تی و به‌ڕێوه‌بردنی عه‌داڵه‌ت ئه‌نجام ده‌دات. كۆماری ئیسلامی ئه‌م پاساوه فریوكارانه‌یه له حاڵێك دا دێنێته گۆڕێ كه خۆی ئه‌منییه‌تی له ژیانی خه‌ڵك هه‌ڵچنیوه. ئه‌وه‌ش له حاڵێك دایه كه توندوتیژی و كوشتنی ئینسانه‌كان له لایه‌ن ڕژیمه‌وه، به هیچ شێوه‌یه‌ك له‌گه‌ڵ توندوتیژیی و تاوانی تاكه‌كه‌سی هه‌ڵناسه‌نگێندرێ. پانتایی بڵاوكردنه‌وه‌ی مادده هۆشبه‌ره‌كان له كاناڵه مافیاییه‌كانی ژێر كۆنتڕۆڵی سپا و ده‌زگا ئه‌منییه‌كانی كۆماری ئیسلامی، به هیچ شێوه‌یه‌ك له‌گه‌ڵ قه‌باره‌ی چالاكیی قاچاخچیانی تاك، به‌رئاورد ناكرێ. سه‌رانی ڕژیم، به‌م فریوكارییانه‌یان هه‌وڵ ده‌ده‌ن تا به‌رپرسایه‌تی خۆیان له ئاست خوڵقاندنی به‌ستێن و باروودۆخێك كه ئه‌مجۆره جه‌نایه‌تانه به‌رده‌وام به‌رهه‌م دێنێته‌وه، داپۆشن و ئه‌و نیزامه كۆمه‌ڵایه‌تییه زاڵمانه‌یه‌ی، كه خۆیان به‌سه‌ر ژیانی ئینسانه‌كاندا زاڵیان كردووه، له زه‌بری تووڕه‌یی و ناڕه‌زایه‌تیی خه‌ڵك بپارێزن. به‌ڵام ئیدیعای به‌كرده‌وه ده‌رهێنانی عه‌داڵه‌ت له ڕێگه‌ی به‌ڕێوه‌بردنی سزای ئێعدام، له‌وه‌ش بێ ناوه‌رۆكتره. ئه‌گه‌ر قه‌رار بێت عه‌داڵه‌تێك به‌ڕێوه‌بچێت، سه‌ره‌كیترین تاوانبار، ڕژیمی كۆماری ئیسلامییه كه هه‌زاران ئینسانی ته‌نیا به‌خاتری بیروباوه‌ڕیان و له‌به‌ر خه‌بات بۆ باشتر كردنی ژیانیان، له‌م كۆمه‌ڵگایه‌دا كوشتووه و ماشێنی جه‌نایه‌ت و كوشتاره‌كه‌ی بۆ ساتێكیش ڕانه‌وه‌ستاوه. ئامانجی ئه‌م ئێعدامانه نه‌ك به‌ڕێوه‌بردنی عه‌داڵه‌ت، به‌ڵكوو بۆ ئه‌وه‌یه كه خه‌ڵك ناچار كات كه له به‌رامبه‌ر جه‌نایه‌ت و بێ‌عه‌داڵه‌تییه‌كانی ده‌سه‌ڵاتی ده‌وڵه‌ت‌دا، بێده‌نگ و ملكه‌چ بن.
سزای ئێعدام هیچ ده‌ردێك له‌سه‌ر جه‌سته‌ی كۆمه‌ڵگا سووك ناكات و پاساوهه‌ڵگر نییه. هیچ مرۆڤێك له سه‌ره‌تاوه قاتڵ، قاچاخچی، جه‌نایه‌تكار و تاوانبار نییه، به‌ڵكوو باروودۆخی ماددیی ژیانی ئینسانه كه تاكی كۆمه‌ڵگا به‌ره‌و تاوان و جه‌نایه‌ت ده‌بات و ده‌وڵه‌ت و چینی ده‌سه‌ڵاتدار به‌رپرسی ڕاسته‌وخۆی ژیانی واقعیی ئینسانه‌كانن له كۆمه‌ڵگادا و ڕێگه‌خۆشكه‌ری ئه‌نجامی هه‌موو تاوانێكن. بێگومان پێویسته ئه‌و كه‌سانه سزا بدرێن كه به‌ستێنه كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كانی تاوان و جه‌نایه‌تیان خوڵقاندووه. ئه‌زموونی هه‌موو كۆمه‌ڵگا و ئامار و داتاكان ئه‌وه‌مان پێ ده‌ڵێن كه له هیچ كۆمه‌ڵگایه‌ك‌دا ئه‌منییه‌تی خه‌ڵك له ڕێگه‌ی بردنه‌سه‌ره‌وه‌ی ئێعدامه‌كان نه‌چووه‌ته سه‌ری، به‌ڵكوو به‌پێچه‌وانه‌وه، ئێعدام خۆی له‌خۆیدا، هه‌ستی تۆڵه‌كردنه‌وه و توندوتیژی په‌ره‌پێده‌دات.
بێگومان ڕژیمی كۆماری ئیسلامی به ئامانجی چاوترسێن كردنی كۆمه‌ڵگا داسی مه‌رگ به‌سه‌ر به‌ندكراوانه‌وه ده‌گێڕێ و هه‌ر چه‌ند وه‌خت جارێك، ژماره‌یه‌كیان لێ ئێعدام ده‌كات. كه‌وابوو خه‌بات بۆ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی سزای ئێعدام له باروودۆخی ئێستادا كه ڕژیم به ئاشكرا، ده‌ركردن و به‌كرده‌وه ده‌رهێنانی ئێعدام به ئامانجی سیاسیی دیاریكراوه‌وه ئه‌نجام ده‌دات، یه‌كجار گرینگه. ئاشكرایه كه ئێعدامی به‌ندكراوانی سیاسی، ئامرازێكه بۆ مانه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتی زاڵمانه‌ی ڕژیم و ڕووبه‌ڕوو بوونه‌وه‌ی ئاشكرایه له‌گه‌ڵ خه‌باتی ئازادیخوازانه و ڕزگاری‌به‌خش له كۆمه‌ڵگادا.
هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی سزای ئێعدام به مانای ئه‌رزش دانان بۆ گیانی ئینسانه‌كانه و به‌م كاره هه‌ر له یه‌كه‌مین هه‌نگاودا زۆر كه‌س له مه‌رگ ڕزگاریان ده‌بێت. به‌ڵام سزای ئێعدام نه ته‌نیا كاریگه‌رییه‌كی له‌سه‌ر كه‌مبوونه‌وه‌ی جه‌نایه‌ت نییه، به‌ڵكوو كاتێك ده‌وڵه‌ت به یاسایی ده‌ست ده‌داته كوشتنی مرۆڤ، ڕێگا بۆ دووباره بوونه‌وه‌ی ئه‌م كرده‌وه‌یه له‌كۆمه‌ڵگادا خۆش ده‌كات.
ئه‌زموونی خه‌باتی چه‌ند ساڵی ڕابردوو نیشانی داوه كه پاشه‌كشه پێكردن به كۆماری ئیسلامی له‌بواری به‌ڕێوه‌بردنی حوكمی ئێعدام، له ڕێگه‌ی وه‌ڕێخستنی ناڕه‌زایه‌تیی ناوخۆیی و نێونه‌ته‌وه‌ییه‌وه، مه‌یسه‌ر ده‌بێت. گوشاری ناڕه‌زایه‌تیی ناوخۆیی و نێونه‌ته‌وه‌یی ڕژیمی ناچار كرد تا حوكمی ئێعدامی ئه‌میر حسێن مۆرادی، سه‌عید ته‌مجیدی و محه‌ممه‌د ڕه‌جه‌بی، سێ لاوی ده‌ستبه‌سه‌ركراو له جه‌ره‌یانی ئاخێزی سه‌رتاسه‌ریی ساڵی ٩٨ ڕابگرێت. هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی حوكمی ئێعدامی ئه‌م به‌ندكراوه سیاسییانه و هه‌زاران به‌ندكراوی دیكه، كه له چاوه‌ڕوانیی مه‌رگ‌دا به‌سه‌ر ده‌به‌ن، له مه‌سیری ڕێكخستن و به‌ڕێوه‌بردنی ناڕه‌زایه‌تیی جه‌ماوه‌رییه‌وه تێپه‌ڕ ده‌بێت.