تێپەڕبوونی سەد ساڵ بەسەر بەیانیەی بالفور دا

رۆژی پێنجشەممە ٢ ی مانگی نوامبر، ١١ی مانگی خەزەڵوەر سەد ساڵ بەسەر بڵاو بوونەوەی بەیانیەی بالفور دا تێپەڕی. بەیانیەیەك كە لە ٢ ی نوامبری ١٩١٧ دا لە لایەن ئارتور جەیمز بالفور وەزیری دەرەوەی بریتانیا روو بە والتر روتشیلد نوێنەری مەجلیسی بریتانیا و خاوەن بانكی بە ناوبانگەوە نێردرا. ئەم بەیانیەیە ڕەزامەندی بریتانیا بۆ ” دروست كردنی خانەی میللی بۆ یەهودیەكانی لە سەرزەوی فەلەستین”ی تێدا هاتبوو.

ئەم بەیانیەیە یەكەم بەردی بناغەی دامەزراندنی وڵاتی ئیسرایل و هاوكات بەردی بناغەی شكڵ گرتنی تڕاژیدیەكی مێژوویی و ئینسانی لەدژی نەتەوەی فەلەستین بوو. هەرچەند كە لەم بەیانیەدا باس لە ” دروست كرانی ماڵی نەتەوەیی بۆ یەهودیەكان” نەكراوە بەڵام لە هەمان ساڵەكانی كۆتایی سەدەی نۆزدەوە گرایشاتی ڕاست و دژی یەهودی لە زۆربەی حاڵەتەكاندا خاڵی دەست پێكی خۆیان ڕزگار بوون لە ” شەڕی” یەهودیەكاندا ئەبینی. لەخۆڕا نییە كە لە یەكەم كۆنفڕانسی یەهودیەكان لە ساڵی ١٨٩٨ لە شاری بال ی سوئێد بابەتی دروست كردنی دەوڵەتی یەهود دەبێتە یەكێك لە باسە سەرەكیەكانی كۆنفڕانسەكە و باس لە هێندێك شوێنی وەك رۆژهەڵاتی نێوەڕاست، روسیە، هێندێك لە وڵاتانی ئەمریكای لاتین و ئۆگاندا دەكرێت وەك ئەو جێگایانەی دەكرێت دەوڵەتی یەهودیان تێدا دروست بكرێت. بەڵام زیاتر لە گشتیان گەڕانەوە بۆ فەلەستین بە ئاماژە بە ڕیوایاتی مەزهەبی تەوڕات واتە نیشتەجێ بوون لە داوێنی گێوی سەهیون لە نەزەردا بوو. لە ڕاستیدا وشەی سەهیونیزم بە واتای گەڕانەوە بۆ سەهیون لێرەوە سەرچاوە دگرێت. دەوترێت ” سەرزەمینێك بوونی هەیە كە خەڵكی تێدا نییە و خەڵكێكیش هەن كە سەرزەمینیان نییە.” ئەم ڕستەیە گەورە ترین تەقەلوبی تاریخییە كە بنەمای فكریی و مادی گواستنەوەی یەهودیەكان بۆ فەلەستین ئامادە دەكات. دوای ئەو كۆنفڕانسە ” ئاژانسی یەهودیەكان” پێك دێت كە ئەركەكەی ئامادەكاری لۆجستیكی بۆ گواستنەوەی یەهودیەكانە بۆ فەلەستین. ‘ ئاژانسی یەهودیەكان” لە گشت ئیمكاناتێك بۆ گواستنەوەی یەهودیەكان كەڵك وەردەرێت. تەبلیغاتی بەرینی كۆكردنەوەی یارمەتی دارایی تەنانەت لەو مەسیحیانەی كە خوازیاری ڕزگار بوون لە ” شەڕی” یەهودن گرتویەتی تا هەڕەشە و تەنانەت لەسەر بنەمای مێژوویی، ئاگردانی كەنیسەكانی یەهودی لە وڵاتانی جۆراو جۆر ڕەچاو دەكرێن تا گەڕانەوە بۆ فەلەستین وەك تاكە بەدیل بخرێتە بەردەمیان. لەم ڕەوتەدایە كە جەریانی سەهیونیستی وەك مەیلێكی سەرەكی شكڵ دەگرێت كە لەسەر بنەمای ئیدئۆلۆژیەكی ڕەگەزپەرستانەیە. هێرتسل وەك یەكێك لە دامەزرێنەرانی بزوتنەوەی سەهیونیستی روو بە ئوروپاییەكان ئەڵێ:” ئێمە وەك دیوارێكی پاراستن بۆ ئوروپا دەجوڵێینەوە. دیوارێك كە ئەركەكەی پارێزگارییە لە فەرهەنگی ئوروپایی لە بەرانبەر بەڕبەڕیەتی ئاسیاییەدا دەبێت”.

لە ساڵەكانی یەكەمی سەدەی بیستدا بۆ گەلێك لە خەڵك ئاشكرا بوو كە دنیا بەرەو دابەش بوونی ناوچەی نفوز دەچێتە پێش و بەم شێوەیەش هیوای ” ئاژانسی یەهودیەكان” لەسەر ئەو ئاڵوگۆڕانە بوو كە ڕەوتی ئەم دابەش بوونە سەرلەنوێیە بە قازانجی گوازرانەوەیان بۆ فەلەستین و دروست كردنی دەوڵەتی ئیسرایل، لە حاڵی شكڵ گرتندا بوو.

دەوڵەتی بریتانیا هەڵبەت ئامانجی گرنگتری دیكەشی لە سەردا هەبوو لەوانە خستنە ژێر گوشاری دەوڵەتی ئەمریكا لە لایەن یەهودیەكانەوە بۆ چوونە نێو شەڕەوە و هاوكات دروست كردنی دەوڵەتێك لە ناوچەیەكدا كە ڕێگای تێپەڕینی دەریایی بۆ ئامانجی بریتانیا بەرەو موستەعمەرەكەی هێند دەكردەوە. دەستپێكی شەڕی جیهانی و ئەگەری لێك هەڵوەشانی ئیمپڕاتۆڕی عوسمانی، قەراردادی سایكس- پیكۆ لە نێوان فەڕانسە و بریتانیا لە ساڵی ١٩١٦ بۆ دابەش كردنی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست و لە كۆتاییدا قیومیەتی بریتانیا بەسەر فەلەستیندا ئەو بارودۆخە گۆڕاوە بوون كە پێویستی بەیانیەی بالفۆر و بە كرداری كردنی دەردەبڕی. تێك شكاندنی هێڵی بەرەی فەلەستینی دەوڵەتی عەسمانی و داگیركردنی نیزامی فەلەستین لە لایەن هیزەكانی بریتانیاوە لە رۆژی ٣٠ ئۆكتۆبری ١٩١٧ ئەو رۆژەیە كە مەجلیسی بریتانیا بەیانیەی بالفوری تێدا پەسند كرد كە دوو رۆژ دواتری روو بە واڵتێر روتشیلد بڵاو دەكرێتەوە.

لەگەڵ كۆتایی هاتنی شەڕ لە ڕوانگەی بریتانیا و ئاژانسی یەهودیەكانەوە، كاتی ئەوە بوو كە هەنگاوی بەرز بۆ ” دروست كردنی ماڵی نەتەوەیی یەهودیەكان لە سەرزەمینی فەلەستین” هەڵبگیرێت. لەم نێوانەدا هەڵبەت بابەتێك كە هیچ حیسابێكی بۆ نەدەكرا چارەنووسی بە ملیۆن خەڵكێك بوو كە لە فەلەستین دەژیان. بەڵام خۆڕاگری لێبڕاوانەی خەڵكی فەلەستین بەربەستێك بوو لەبەردەم بەكردەوە دەرهاتنی ” ماڵی یەهودیەكان” لە كورت ماوەدا. لە ڕاستیدا ساڵەكانی ١٩٢٠ تا ١٩٣٦ ساڵی چەندین شۆڕش و مانگرتنی خەڵكی فەلەستین لەدژی حاكمیەتی بەریتانیا و مهاجرەتی یەهودیەكان بۆ فەلەستینە. هێندێك لەم مانگرتنانە لەوانە لە ساڵی ١٩٢٦ بۆ ماوەی ٦ مانگ درێژەی كێشا. دەوڵەتی بریتانیا بۆ تێكشكاندنی خۆڕاگریی دانیشتوانی فەلەستین، یارمەتی بێ دریغی بۆ دروست بوونی سازمانە نیزامیە تیرۆریستیە سەهیونیستیەكان خستە بەردەستیان. بەپێی دەستورالعەمەلەكانی حاكمی بریتانیایی فەلەستین، هەڵگرتنی چەكی سارد و گەرم بۆ فەلەستینیەكان قەدەغە كرا و بە پێچوانە گوروپە سەهیونیستیەكان ئیجازەیان پیدرا كە تەیار بە چەكی سارد و گەرم بن. چالاكیە سەركوت گەرانەكانی ئەم گوروپە نیزامی – تیرۆریستیانە، ناڕەزایەتی بەرینی لە دنیای عەرەبدا و شەپۆلی كۆچبەری یەهودیەكانی تا ساڵی ١٩٤٧ بوو بە هۆی ئەوەی كە پلانی دابەش بوونی ئەم سەرزەویە لەنێوان یەهودیەكان و فەلەستینیەكاندا لە لایەن سازمانی ملەلەوە تەرح كرا. لەگەڵ ئەوەی كە یەهودیەكان ٦/٣٣ ی دانیشتوانیان پێكدەهێنا ٤/٥٦ لە سەرزەمین و فەلەستینیەكان كە ٤/٦٦ لە دانیشتوانیان پێكدێنا تەنیا ٦/٤٣ لە سەرزەمینەكانیان پێدرا. ڕاگەیەندرانی بەڕەسمی پێكهاتنی دەوڵەتی ئیسرایل لە ساڵی ١٩٤٨ خاڵی كۆتایی لەسەر بە كرداری بوونی بەیانیەی بالفور دانا. لەم تاریخە بەدواوە فەلستینیەكان لەگەڵ دەوڵەتێكی سەركوتگەردا بەرەو روو بوون كە لە قامەتی دەوڵەتێكدا هەم وەك قەڵای قایمی پاراستنی بەرژەوەندی ئیمپڕیالیستیەكانی رۆژئاوا لە ناوچەكەدا وهەم وەك دەوڵەتێكی ڕەگەز پەرست، پاكسازی قەومی بەرەو پێش بردوە. ئەوەی كە ئێستا بۆ فەلستینیەكان ماوەتەوە تەنانەت كەمترە لە ١٨ لەسەدی ئەو ناوچانەی كە بەپێی تەرەكەی سازمانی ملەل لە ساڵی ١٩٤٧ دا دەبوو بخرێتە ئیختیار فەلەستینیەكانەوە. تازە ئەم بڕەش لە ڕێگای كولۆنیە یەهودی نشینەكانەوە و دیواری دروست كراو لە یەكتر جیا كراونەتەوە. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەوە گومانێكی پوچە ئەگەر مێژووی خەبات و خۆراگری نەتەوەی فەلەستین بۆ دیاری كردنی چارەنووسی لەبەرچاو نەگیرێت. ئەوەی كە بە ڕاشكاوی دەتوانین بیڵێین ئەوەیە كە نە گەندەڵی حاكم بەسەر دەوڵەتی خۆ بەڕێوەبەری مەحمود عەباس لە لێوارەی رۆژئاوا و نە حاكمیەتی ڕەوتی كۆنەپەرستی حەماس لە لێوارەی غەزە، هیچكامیان نوێنەری خەبات و خۆڕاگری قارەمانانەی ئەم نەتەوەیە نین. جیاوازی و دووری ونزیكی ئەوان بە یەكەوە و ئەوەی كە رۆژێك بەر لە سەدەمین ساڵگەردی بەیانیەی بالفور، حەماس حاكمیەتی غەزەی دایەوە دەست دەوڵەتی خۆ بەڕیوەبەر، هەرچەند كە دەتوانی كەمێك لە ئێش و ئازارەكانی خەڵكی گرفتار لە زیندانی گەورەی غەزەدا كەم بكاتەوە بەڵام خاڵی كۆتایی دانان لەسەر ئەم تراژیدیە سەد ساڵەیە تەنیا و تەنیا لە گرەوی خۆڕاگری و خەباتی خەڵكی فەلەستین و دیفاعی بەرەی ئینسانیەتی پێشكەوتن خواز و شۆڕشگێڕ دایە لە مەسلەی ڕەوای ئەم خەڵكە.